Η Ελλάδα των Δανείων

Του Γιώργου Ρωμαίου
Για 187 χρόνια η Ελλάδα ζει με ξένα δάνεια και με χρεοκοπίες. Πριν από 80 χρόνια ο καθηγητής Ανδρέας Ανδρεάδης έγραφε: «Η ιστορία της δημόσιας οικονομίαςτου νεώτερου ελληνικού κράτους είναι εν πολλοίς η ιστορία του δημόσιου χρέους».

Η ιστορία του δανεισμού άρχισε πριν από τη συγκρότηση του νεότερου ελληνικού κράτους. Συγκεκριμένα το 1824, όταν ο απελευθερωτικός αγώνας βρισκόταν σε κρίσιμη φάση. Ήταν άμεση η ανάγκη εξοπλισμών και κυρίως η ενίσχυση του στόλου. Ο τότε πρόεδρος του Εκτελεστικού, ο αγγλόφιλος Γεώργιος Κουντουριώτης, προσέφυγε στους «προστάτες» Αγγλους, οι οποίοι πρόθυμα χορήγησαν δύο δάνεια, με το αζημίωτο βέβαια.

Δεν τα έδωσαν για να ενισχύσουν τον αγώνα εναντίον των Τούρκων, διότι τότε η Αγγλία υποστήριζε το δόγμα της ακεραιότητας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Στόχευε όμως να εκτοπίσει από την «προστασία» τη Γαλλία και τη Ρωσία, όπως και τελικά πέτυχε. Ληστρικοί βέβαια ήταν και οι όροι του δανείου.


Δάνεια και χρέη: η Ιστορία επαναλαμβάνεται
Κέρδιζαν όλοι εκτός από την Ελλάδα!
Το πρώτο δάνειο που πήρε η Ελλάδα από τους Αγγλους ήταν ονομαστικής αξίας 800.000 λιρών, αλλά μόνο 308.000 λίρες και εφόδια αξίας 11.900 λιρών δόθηκαν στην Ελλάδα. Από το δεύτερο δάνειο, το 1825, ονομαστικής αξίας 2.000.000 λιρών, εισπράχθηκαν μόνο 1.100.000. Κρατήθηκαν για προηγούμενα δάνεια 529.000 λίρες και τα υπόλοιπα για τόκους, μεσιτικά και έξοδα!

Αξίωσαν όμως οι δανειστές μας και εγγυήσεις. Δεν ζήτησαν εκποίηση δημόσιας περιουσίας, διότι ουδείς θα αγόραζε από μια σε επανάσταση τουρκοκρατούμενη χώρα. Σατανικά ευφυές το «παιχνίδι» των Αγγλων! Ζήτησαν και τους παραχωρήθηκε εγγύηση «επί της γης και των φθαρτών κτημάτων του Εθνους». Εάν δεν έφθανε στην ολοκλήρωσή της η ελληνική επανάσταση, θα «τα βρίσκαν» με τους Τούρκους. Εάν απελευθερωνόταν η Ελλάδα, θα εμφανίζονταν ως οι «μεγάλοι ευεργέτες» και οι μόνοι «προστάτες».

Ατυχώς από τα πρώτα αυτά δάνεια καταγράφεται η ανικανότητα τίμιας και επωφελούς διαχείρισης των δανείων. Από αυτά ταδάνεια 156.000 λίρες εστάλησαν στην Αμερική για την κατασκευή δύο ατμοκίνητων φρεγατών.

Συνωμοσία
Τραπεζίτες και ναυπηγοί συνωμότησαν, κατά τους «Τάιμς της Νέας Υόρκης», με τον μεχμέτ Αλή της Αιγύπτου να καθυστερήσει η ναυπήγηση. Τελικά, έπειτα από προσφυγή της Ελλάδας και στο Κογκρέσο, παραδόθηκε μια κορβέτα, η «Ελλάδα», την οποία πυρπόλησε ο Mιαούλης όταν ξέσπασε το κίνημα κατά του Καποδίστρια!
Από τα έξι πλοία που επρόκειτο να ναυπηγηθούν στην Αγγλία, το «Καρτερία» έφθασε στην Ελλάδα «εις κακήν κατάστασιν» ύστερα από 13 μήνες, τον Σεπτέμβρη του 1926, το «Ακαταμάχητος» κάηκε στον Τάμεση και το «Επιχείρησις», όταν ανοίχτηκε στη θάλασσα, κινδύνευσε να βουλιάξει γιατί έσκασαν τα καζάνια. Από τα τρία μικρότερα έφθασε μόνο το «Ερμής» με χαλασμένη μηχανή. Τυχαίο;

Ό,τι έμεινε από τα δύο δάνεια διατέθηκαν στον «εσωτερικό αγώνα» για τον έλεγχο της εξουσίας. Ο Ανδρέας Ζαΐμης είχε αντιληφθεί τις προθέσεις των Κουντουριώτηδων και έγραφε στον Λόντο:

«Το δάνειο οσονούπω εμβαίνει εις χείρας της διοικήσεως, ώστε δεν πρέπει να πάρωμεν τα πράγματα εν αργοπορία... Ο καιρός είναι κρίσιμος, ο πρόεδρος (Κουντουριώτης) οποίων φρονημάτων έγινε γνωστός, οι νησιώτες διά τα ίδια τα τέλη, ότι θέλουν τον μηδενισμόν των εχόντων λόγον Πελοποννησίων... Επειδή μόνο εμάς στοχάζονται, μας θέλουν και διά τα πρώτα θύματα».

Ο ιστορικός Κ. Παπαρρηγόπουλος γράφει «...η αγγελία της αλληλοδιαδόχου αφίξεως των δόσεων αυτού (του δανείου) ηύξανεν τον περί της κατοχής της εξουσίας πόθον και ο πόθος ούτος απέληξε βαθμηδόν εις τον δεύτερον εμφύλιον πόλεμον!».
 

O Καποδίστριας
Οταν ο Καποδίστριας έφθασε στο Ναύπλιο, τον Ιανουάριο του 1828, είχε ήδη σημειωθεί (1827) η πρώτη χρεοκοπία λόγω αδυναμίας καταβολής των τοκοχρεολυσίων. Ο κυβερνήτης εγνώριζε την κατάσταση. Προσπάθησε να πετύχει ένα νέο δάνειο, αλλά όλες οι πόρτες ήταν κλειστές και για πολιτικούς λόγους. Αγγλοι και Γάλλοι τον θεωρούσαν «άνθρωπο του τσάρου».
Ο αρμόδιος για τα οικονομικά Π. Λιδωρίκης τον ενημέρωσε ότι «όχι μόνο χρήματα δεν υπάρχουν εις το Ταμείο, αλλά ούτε και Ταμείο υπάρχει, διότι δεν υπήρξε ποτέ!». Το «Ταμείο» άνοιξε με 50.000 γαλλικά φράγκα, κατά το μεγαλύτερο μέρος από την προσωπική εισφορά του κυβερνήτη και συνδρομή ομογενών και φιλελλήνων...

Με τον ερχομό του νεαρού Βαυαρού βασιλιά Όθωνα το 1833, οι «προστάτες» αποφάσισαν να στηρίξουν τον «εκλεκτό» τους και πρόσφεραν δάνειο 60 εκατ. γαλλικών φράγκων. Τα 33 κρατήθηκαν για την αποπληρωμή των «δανείων της Ανεξαρτησίας», τα 12,5 εκατ. δόθηκαν στην Τουρκία για την «εξαγορά» (!) επαρχιών της Αττικής, της Εύβοιας και μέρους της Φθιώτιδας. Οι πιστωτές οδήγησαν για δεύτερη φορά την Ελλάδα, το 1843, σε χρεοκοπία.

«Θέλει την τέχνη της και η χρεοκοπία»
Η ιστορία των δανείων θα συνεχιστεί με κύριους πιστωτές τη Hambro του Λονδίνου, την Banque de Paris, την Brleishrober του Βερολίνου και την Τράπεζα της Κωνσταντινούπολης του Ανδρέα Συγγρού. Έχουμε δώσει το όνομά του στη γνωστή λεωφόρο. Ευεργέτης, αλλά δεν κέρδισε και λίγα από το παιχνίδι των πιστωτών μας. Εξελέγη και βουλευτής την περίοδο Τρικούπη, στον οποίο, μετά την πτώχευση, είπε το αμίμητο «και η χρεοκοπία θέλει την τέχνη της». Στα χέρια Ελλήνων κεφαλαιούχων βρισκόταν το 15% με 30% των τίτλων.

Από το 1879 μέχρι και το 1893 συνήφθησαν 9 δάνεια (τα 8 επί Τρικούπη) ύψους 643.000.000 χρυσών φράγκων. Εισπράχθηκαν μόνο 463 εκατομμύρια και καταβλήθηκαν 455 εκατομμύρια για τοκοχρεολύσια. Γεγονός όμως είναι ότι τα δάνεια επί Τρικούπη αξιοποιήθηκαν και δεν σπαταλήθηκαν.

● Ολοκληρώθηκε η διώρυγα της Κορίνθου.
● Κατασκευάστηκαν 907 χιλιόμετρα σιδηροδρομικών γραμμών και 1.446 αμαξιτών δρόμων.
● Αυξήθηκαν οι επενδύσεις και διευρύνθηκε η οικονομία, αυξήθηκαν οι εξαγωγές, συγκροτήθηκαν αστικά κέντρα και μετατράπηκε η Αθήνα σε σύγχρονη πόλη.
● Το Ναυτικό ενισχύθηκε με τα σύγχρονα σκάφη «Υδρα», «Σπέτσες» και «Ψαρά».
Δεν πρόλαβε να πραγματοποιήσει το όραμά του για τη ζεύξη του Ρίου με το Αντίρριο. Θα υλοποιηθεί ύστερα από 110 χρόνια και η γέφυρα θα φέρει το όνομά του.

Από το «Δυστυχώς επτωχεύσαμεν», στην επικράτηση του Γουλιμή
Το 1885 διαδέχθηκε τον Τρικούπη (1882-85) ο Θεόδωρος Δηλιγιάννης, ο οποίος δεν μπόρεσε να ανταποκριθεί στην εκπλήρωση των υποχρεώσεων από τα δάνεια του Τρικούπη, διότι οι πόρτες για νέο δάνειο ήταν κλειστές. Τις εκλογές του 1892 ο Τρικούπης επανέρχεται στην εξουσία και αναζητεί νέο δάνειο. Ταυτόχρονα θα επιβάλει νέους φόρους σε πολλά είδη και το πετρέλαιο.
Η αντιπολίτευση και ο φιλικός της Τύπος θα εκμεταλλευτούν τη νέα φορολογία και θα «κοσμήσουν» τον Τρικούπη με σχετικά προσωνύμια: «Φορομπήχτης», «Πετρέλαιος» και ανάλογες γελοιογραφίες... Επιτυγχάνει όμως από την Αγγλία δάνειο 3.500.000 λιρών, ικανό να στηρίξει τα ελληνικά ομόλογα και να αποφευχθεί η χρεοκοπία. Η συμφωνία προέβλεπε την κύρωσή της με βασιλικό διάταγμα σε οκτώ μέρες. Η αντιπολίτευση αντέδρασε και ζήτησε κύρωση από τη Βουλή.
Οι Αγγλοι αρνήθηκαν, αλλά και ο βασιλιάς Γεώργιος αρνήθηκε να υπογράψει το σχετικό διάταγμα. Κρατούσε η «βεντέτα» από τότε που ο βασιλιάς υποχρεώθηκε να υιοθετήσει την «αρχή της δεδηλωμένης» για τον διορισμό κυβέρνησης. Ο Τρικούπης απέφευγε τη σύγκρουση ακόμη και για τη σπάταλη ζωή της βασιλικής οικογένειας και τις συχνές επισκέψεις του βασιλιά στα καμαρίνια της διάσημης ηθοποιού Σάρας Μπερνάρ. Είχε όμως και επενδύσει σε ελληνικά χρεόγραφα ο Γεώργιος και έπαιζε παρέα με τους άλλους κερδοσκόπους.

Ο κουμπάρος
Τη διαχείριση είχε αναλάβει ο κουμπάρος του Συγγρού, Νικόλαος Θων, ο οποίος είχε τεράστια έκταση στη συμβολή Αλεξάνδρας και Βασιλίσσης Σοφίας. Έγραψε τότε ο κορυφαίος δημοσιογράφος Βλάσης Γαβριηλίδης:

«Απελπισθέντες (ανακτορικοί και αντιπολίτευση) να καταστρέψουν έναν άνδρα, ενόμισαν ευκολότερον να καταστρέψουν το Έθνος».

Η άρνηση του βασιλιά να εγκρίνει το δάνειο οδηγεί τον Τρικούπη σε παραίτηση τον Μάιο του 1892. Τον διαδέχεται κυβέρνηση Ράλλη και Σωτηρόπουλου, η οποία έπειτα από λίγους μήνες θα παραιτηθεί. Θα κληθεί και πάλι ο Τρικούπης για να «διαχειριστεί» τη χρεοκοπία. Τον Δεκέμβριο 1893 θα δηλώσει στη Βουλή ότι το κράτος αδυνατεί να ανταποκριθεί στις υποχρεώσεις του προς τα εξωτερικά δάνεια και ότι τα τοκομερίδια θα πληρωθούν κατά 30%.
Στη συνεδρίαση εκείνη αποδίδεται και η ιστορική φράση «Κύριοι, δυστυχώς... επτωχεύσαμεν». Στα πρακτικά δεν υπάρχει. Κατά μια εκδοχή η φράση ελέχθη εκτός Βουλής και απευθυνόταν στους δανειστές. Ο Συγγρός, ο οποίος μετείχε στη συνεδρίαση ως βουλευτής, υποστηρίζει στα «Απομνημονεύματά» του ότι την «άκουσε με τα ίδια του τα αυτιά». Ανεξάρτητα από το εάν ειπώθηκε στη Βουλή ή όχι, η φράση αυτή έμεινε στην Ιστορία.
Οι ομολογιούχοι, με πρωτοπόρους τους Γερμανούς, αξιώνουν αύξηση του ποσοστού. Αρχίζουν επίπονες διαπραγματεύσεις με αντιπροσώπους των ομολογιούχων, οι οποίες καταλήγουν σε έναν συμβιβασμό, ο οποίος απορρίπτεται από τα κομιτάτα των ομολογιούχων.
Παρεμβαίνουν οι κυβερνήσεις και ζητούν επανάληψη των διαπραγματεύσεων με πρόσθετο αίτημα τον έλεγχο όλων των κρατικών εσόδων. Ο Τρικούπης αρνείται και επιμένει στην εφαρμογή της απόφασης που είχαν συμφωνήσει οι εκπρόσωποι των ομολογιούχων. Θεωρεί ότι ακόμη και η συζήτηση τέτοιων όρων οδηγεί σε υποθήκευση της ανεξαρτησίας της χώρας.
Υπήρχαν, όμως, οι «πρόθυμοι», τα Ανάκτορα και η αντιπολίτευση με ηγέτη τον Δηλιγιάννη.
Το 1885 και το 1890 ανέτρεψαν τον Τρικούπη με συνθήματα «Κάτω οι φόροι» και «Κάτω ο τύραννος». Στις 8 Ιανουαρίου 1895 οι αντικυβερνητικοί οργάνωσαν συγκέντρωση διαμαρτυρίας στο Πεδίον του Άρεως, με αφορμή την επιβολή φόρου στα ακίνητα, και οι φιλοκυβερνητικοί στο κέντρο της Αθήνας.
Στη συγκέντρωση των αντικυβερνητικών εμφανίστηκε έφιππος ο διάδοχος Κωνσταντίνος ακολουθούμενος από τον φρούραρχο και πλήθος αξιωματικών. Προκλητική η παρέμβαση των Ανακτόρων. Ο Τρικούπης δεν μπορούσε να ανεχθεί αυτή την πρόκληση. Αποφάσισε να ζητήσει διευκρινίσεις από τον βασιλιά. Πριν ανέβει όμως στα Ανάκτορα, συγκάλεσε τη Βουλή.
Η αντιπολίτευση δεν μετείχε, με την ελπίδα ότι δεν θα είχε απαρτία και ο Τρικούπης θα παραιτείτο. Οι ελπίδες της διαψεύστηκαν. Και απαρτία υπήρξε και επιβεβαιώθηκε ότι η πλειοψηφία στηρίζει τον Τρικούπη. Η συνάντηση με τον βασιλιά απέδειξε ότι η παρουσία του διαδόχου στην αντικυβερνητική συγκέντρωση ήταν προσχεδιασμένη.
Ο Τρικούπης έθεσε θέμα λειτουργίας των θεσμών. Αλλά ο Γεώργιος Α' κάλυψε απόλυτα τον διάδοχο. Ουσιαστικά υποδεικνυόταν στον Τρικούπη να παραιτηθεί. Ο βασιλιάς δεν τόλμησε να ορίσει διάδοχο τον Δηλιγιάννη. Απευθύνθηκε στον γηραιό ναύαρχο Κανάρη, ο οποίος έθεσε ως όρο τη διεξαγωγή εκλογών για Εθνοσυνέλευση για αλλαγή του Συντάγματος.
Ο Γεώργιος δεν δέχθηκε και έδωσε την εντολή σε έναν άλλο Δηλιγιάννη, τον Νικόλαο, εξάδελφο του Θεόδωρου, ο οποίος υπηρετούσε πρεσβευτής στο Παρίσι.

Οι εκλογές
Τον Απρίλιο του 1895 διεξήχθησαν εκλογές που χαρακτηρίστηκαν από τρομοκρατία, βία και εξαγορές ψηφοφόρων. Νικητής αναδείχθηκε ο Θ. Δηλιγιάννης. Στο Μεσολόγγι με τρεις ψήφους ο περίφημος Γουλιμής απέκλεισε τον Τρικούπη από τη Βουλή. Εμεινε στην Ιστορία η πικρόχολη φράση του «Ανθ’ ημών, λοιπόν, βουλευτής ο κύριος Γουλιμής. Καληνύχτα σας».
Ο Χαρίλαος Τρικούπης, ένας από τους λίγους μεγάλους και δημιουργικούς πολιτικούς ηγέτες από την ίδρυση του νεότερου ελληνικού κράτους, στη μακρά διαδρομή του «στολίστηκε» με πλήθος υβριστικών ή ειρωνικών χαρακτηρισμών: Τύραννος, Φορομπήχτης, Μογγόλος, Ξένος, Άγγλος, Εγγλέζικο Κεφάλι, Μιλόρδος και άλλα. Μετά τις εκλογές έφυγε στη Γαλλία, όπου πέθανε έπειτα από έναν χρόνο. Λίγα χρόνια αργότερα στη Γαλλία θα πεθάνει και ο μέγας εθνικός ηγέτης Ελευθέριος Βενιζέλος...
Για τη συμπεριφορά των Ανακτόρων και των πολιτικών αντιπάλων έναντι του Τρικούπη την κρίσιμη εκείνη περίοδο είναι χαρακτηριστικό το ειρωνικό σχόλιο της γαλλικής εφημερίδας «Temps»: «Η διαγωγή μερικών πολιτικών κύκλων και της Αυλής θυμίζει τη μερίδα εκείνη των Αθηναίων που έδινε σήματα από την κορυφή του Υμηττού στους Πέρσες για να τους καθοδηγήσει πού ήταν καταλληλότερο μέρος για την απόβασή τους!».
 

Διεθνής Οικονομικός Ελεγχος
Η ήττα της Ελλάδος στον πόλεμο με την Τουρκία το 1897 άνοιξε τον δρόμο για την επιβολή του Διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου. Ο Δηλιγιάννης ζήτησε από τις μεγάλες Δυνάμεις (Αγγλία, Γαλλία, Ρωσία, Γερμανία, Ιταλία και Αυστρία) να μεσολαβήσουν για τη σύναψη ανακωχής με την Τουρκία.
Άμεση η ανταπόκριση στο αίτημα και με προθυμία δέχθηκαν να προσφέρουν και νέο δάνειο με όρο τον απόλυτο έλεγχο της οικονομίας. Στην προκαταρκτική συνθήκη ειρήνης αναφέρονταν τα εξής:
 

«Ο σχετικός διά την διευκόλυνσιν της ταχείας πληρωμής της αποζημιώσεως (στην Τουρκία) διακανονισμός θέλει να γίνη συναινέσει των Δυνάμεων κατά τρόπον μη θίγοντα κεκτημένα δικαιώματα των παλιών δανειστών της Ελλάδος, κατόχων ομολογιών του ελληνικού δημοσίου χρέους. Προς τον σκοπόν τούτον θέλει ιδρυθή εν Αθήναις Διεθνής Επιτροπή εξ αντιπροσώπων των μεσολαβησασών Δυνάμεων».
 

Ο νόμος για τα έσοδα
Τον Οκτώβριο του 1897 ψηφίστηκε ο σχετικός νόμος, ο οποίος όριζε και τις πηγές εσόδων που θα ήλεγχε ο ΔΟΕ. Συγκεκριμένα: τα μονοπώλια άλατος, πετρελαίου, σπίρτων, παιγνιόχαρτων. σιγαρόχαρτου και ναξίας σμυρίδος. Εάν δεν επαρκούσαν τα έσοδα από αυτές τις πηγές, θα παραχωρούνταν τα έσοδα από τους δασμούς στα Τελωνεία Λαυρίου, Πατρών, Βόλου και Κερκύρας.
Με τον ίδιο νόμο παραχωρούνταν στον ΔΟΕ η εποπτεία των υπηρεσιών που ήταν αρμόδιες για την είσπραξη αυτών των εσόδων με δικαίωμα απολύσεων, προσλήψεων, μεταθέσεων και προαγωγών των υπαλλήλων.
Μετά την ψήφιση του νόμου εγκρίθηκε η παροχή δανείου 170 εκατομμυρίων φράγκων, το οποίο αναλώθηκε για τις αποζημιώσεις προς την Τουρκία, την κάλυψη του ελλείμματος της χώρας και την εξόφληση κυμαινόμενου χρέους σε χρυσό. Με την εκροή του δανείου άρχισε και ο Διεθνής Οικονομικός Έλεγχος. Η αρχική ονομασία του οργανισμού ελέγχου ήταν Διεθνής Επιτροπή Ελέγχου και ύστερα από έναν χρόνο μετονομάστηκε σε Διεθνή Οικονομικό Έλεγχο (ΔΟΕ).
Επικεφαλής της Επιτροπής είχε οριστεί ο Βρετανός Εδουάρδος Λο. Δικαιολογημένα προκαλεί ερωτηματικά η θέα του ονόματός του στην οδό μεταξύ της Τραπέζης της Ελλάδος και της Αγροτικής Τράπεζας, από την Πανεπιστημίου μέχρι τη Σταδίου. Υπάρχει όμως μια εξήγηση.
Η Επιτροπή συνέβαλε στην εξυγίανση των δημοσιονομικών της χώρας, προστάτευσε τη χώρα από την κλεπτοκρατία της εποχής, με αποτέλεσμα οι επόμενοι επτά προϋπολογισμοί να ισοσκελιστούν και να δημιουργηθεί πρωτοφανής ανάπτυξη, που άνοιξε τον δρόμο στην πολιτική μεταρρύθμιση του 1909 με τον ερχομό του Βενιζέλου και τους νικηφόρους Βαλκανικούς Πολέμους.

Ο Εδουάρδος Λο παντρεύτηκε την αδελφή του αρχιστράτηγου της ήττας στη μικρά Ασία Χατζηανέστη και παρέμεινε στην Ελλάδα. Άλλωστε και ο Διεθνής Οικονομικός Έλεγχος κράτησε σχεδόν μισό αιώνα, ώς τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο...

Η στάση πληρωμών
Η παγκόσμια οικονομική κρίση του 1929 βρήκε την Ελλάδα σε σχετικά καλή οικονομική και δημοσιονομική κατάσταση. Τελούσε όμως υπό την «εποπτεία» της Κοινωνίας των Εθνών, η οποία είχε εγγυηθεί τα δάνεια του Δημοσίου.
Πρωθυπουργός ο Ελευθέριος Βενιζέλος, ο οποίος, μετά τη βαριά ήττα του 1920, επανήλθε πανηγυρικά στην εξουσία μετά τις εκλογές του 1928. Επέπρωτο όμως να κλείσει η ιστορική πολιτική πορεία του με στάση πληρωμών. Το κράτος δεν είχε δυνατότητα να εξοφλεί τα τοκοχρεολύσια στους δανειστές του...
Όπως και στην περίπτωση του Τρικούπη, ο βασιλιάς, ο Κωνσταντίνος τότε, θα είναι ο υπαίτιος να χαθεί πίστωση από την Αμερική 33 εκατομμυρίων δολαρίων, η οποία πιθανόν να απέτρεπε τη στάση πληρωμών. Είναι προφανές ότι ο Κωνσταντίνος ήθελε να πάρει «εκδίκηση» για την απομάκρυνσή του από τον θρόνο από τον Βενιζέλο μετά το κίνημα της Θεσσαλονίκης το 1917.
Η δραχμή τότε ήταν συνδεδεμένη με τη λίρα Αγγλίας. Τον Σεπτέμβριο του 1931 η Αγγλία, λόγω συνεχών υποτιμήσεων και διαρροής μεγάλων ποσοτήτων χρυσού στις ΗΠΑ, αποφάσισε να αποδεσμεύσει τη λίρα από τον «κανόνα χρυσού». Ο Βενιζέλος δεν ακολούθησε την Αγγλία επιβάλλοντας την αναγκαστική κυκλοφορία της δραχμής. Περιόρισε μόνο την αγορά και πώληση συναλλάγματος και έκλεισε προσωρινά το Χρηματιστήριο.
 

Το συνάλλαγμα
Παρά την «προσωπικήν διαβεβαίωσιν προς τον ελληνικόν λαόν» ότι θα διατηρηθεί «η ακεραιότητα του εθνικού νομίσματος», σε οκτώ μήνες το συνάλλαγμα της Τραπέζης της Ελλάδος, ύψους 85 εκατομμυρίων δολαρίων, εξανεμίστηκε. Μόνη λύση ο δανεισμός.
Τον Ιανουάριο του 1932 ο Βενιζέλος μετέβη στη Ρώμη, το Παρίσι και το Λονδίνο σε αναζήτηση δανείου. Επέστρεψε με άδεια χέρια. Οι κυβερνήσεις της Γαλλίας και της Αγγλίας συνέχιζαν τη «βεντέτα» με τον Κωνσταντίνο. Είχαν δηλώσει ότι, εάν ο Κωνσταντίνος επέστρεφε στον θρόνο, θα διέκοπταν την οικονομική ενίσχυση...

Μετά την επιστροφή του ο Βενιζέλος συνειδητοποίησε το αδιέξοδο. Ζήτησε σύσκεψη των πολιτικών αρχηγών, προς τους οποίους πρότεινε τη συγκρότηση οικουμενικής κυβέρνησης. Διαφώνησε ο αρχηγός του Λαϊκού Κόμματος Π. Τσαλδάρης με το επιχείρημα ότι η οικουμενική «θα έφθειρεν όλον τον πολιτικόν κόσμον προς όφελος των πολεμίων του κοινωνικού καθεστώτος».
Η αναφορά όμως στο παρελθόν και στην εκτέλεση των Έξι αποκάλυπτε την απόφαση του Τσαλδάρη να αποφύγει κάθε μορφής συνεργασίας με τους Φιλελευθέρους.
Θα ακολουθήσει συζήτηση στη Βουλή, κατά την οποία Βενιζέλος και Τσαλδάρης θα «αναμοχλεύσουν» με αλληλοκατηγορίες το παρελθόν. Ο Βενιζέλος θα αναφερθεί στο ιστορικό της απώλειας των αμερικανικών πιστώσεων με ευθύνη του βασιλιά Κωνσταντίνου.
Η αμερικανική κυβέρνηση διεμήνυσε στην ελληνική ότι η συμφωνία υπογράφτηκε το 1918 με βασιλιά τον Αλέξανδρο. Για να αποδεσμευθούν οι πιστώσεις, πρέπει να σταλεί επίσημη ανακοίνωση ότι ο βασιλιάς Κωνσταντίνος επανήλθε στον θρόνο του. Ο Κωνσταντίνος αρνήθηκε με το αιτιολογικό ότι και το 1918 αυτός ήταν βασιλιάς και ότι ο Αλέξανδρος ήταν εκπρόσωπός του! Όταν το 1922 ανήλθε στον θρόνο ο Γεώργιος, δέχθηκε να σταλεί στην αμερικανική κυβέρνηση η σχετική ανακοίνωση. Ήταν πλέον αργά.

Κατά τον Βενιζέλο «οι ατυχείς υπουργοί ετοίμαζαν σακούλαν να βάλωμεν εξ και ήμισυ εκατομμύρια χρυσάς λίρας ή 33,5 εκατομμύρια δολλάρια χρυσά». Η απάντηση όμως των Αμερικανών ήταν ότι ο σχετικός νόμος είχε λήξει! Η αντιπαράθεση με «αναμόχλευση» του παρελθόντος συνεχιζόταν με συμμετοχή και του Τύπου. Αλλά και η οικονομική κατάσταση έπαιρνε την κατηφόρα.
Τον Απρίλιο του 1932 ο Βενιζέλος παρέστη προσωπικά σε έκτακτη συνεδρίαση του Συμβουλίου της Κοινωνίας των Εθνών. Εξήγησε ότι έχουν εξαντληθεί όλα τα εθνικά περιθώρια για αντιμετώπιση της κρίσης και ζήτησε δάνειο 50 εκατ. δολαρίων και τετραετή ή πενταετή αναστολή της εξυπηρέτησης των παλαιών δανείων. Το Συμβούλιο δέχθηκε μόνο την αναστολή πληρωμής των τοκοχρεολυσίων για έναν χρόνο με τον όρο ότι το ισόποσο σε δραχμές θα παρέμενε δεσμευμένο στην Τράπεζα της Ελλάδος.
Η κήρυξη προσωρινού χρεοστασίου ήταν αναπόφευκτη, όπως και η αναγκαστική κυκλοφορία της δραχμής. Διαφώνησε όμως ο υπουργός Οικονομικών, προσωπικός φίλος του Βενιζέλου, Γ. Μαρής. Όπως και άλλοι υπουργοί πίεζαν τον Βενιζέλο να προσφύγει σε εκλογές, ώστε το χρεοστάσιο και η άρση της σταθεροποίησης να μη βαρύνουν προεκλογικά το Κόμμα των Φιλελευθέρων (τακτική που ακολούθησε ο Κ. Καραμανλής το 2009). Ο Βενιζέλος επέμενε ότι οι εκλογές θα διεξαχθούν στο τέλος της τετραετίας, όπως διακηρύσσει σήμερα ο Γεώργιος Παπανδρέου.

20.000 σταυροί!
Αντικαταστάτης του Γ. Μαρή ορίστηκε ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών και τότε σύμβουλος της Τραπέζης της Ελλάδος Κυριάκος Βαρβαρέσος, ο οποίος κατέθεσε νομοσχέδιο για τη νομισματική πολιτική, η οποία εφαρμόστηκε μέχρι το 1940 αλλά και μετά τον πόλεμο. Η αναστολή πληρωμής του τοκοχρεολυσίου, η αναγκαστική κυκλοφορία της δραχμής, οι μειώσεις μισθών και αμοιβών και η μείωση των δαπανών του Δημοσίου δεν απέτρεψαν την καθοδική πορεία της οικονομίας.

Στις εκλογές της 25ης Σεπτεμβρίου 1932 η αντιβενιζελική παράταξη δεν εισέπραξε και πολλά από την έντονη πολεμική κατά του Βενιζέλου για την οικονομική κρίση. Το 33,03% του 1928 έγινε 35,39%. Ελαφρά αυξημένο το ποσοστό του Κόμματος των Φιλελευθέρων από το 31,63% στο 33,42%. Ο Βενιζέλος ήταν στόχος και των οκτώ κομμάτων που μετείχαν στις εκλογές, από το Λαϊκό μέχρι το ΚΚΕ. Στον Πειραιά ο Βενιζέλος εξελέγη με 20.000 σταυρούς, ενώ οι 10 συνυποψήφιοί του συγκέντρωσαν μόλις 2.000 σταυρούς! Η δημοκρατική παράταξη είχε διασπαστεί.
Το Κόμμα των Φιλελευθέρων είχε 99 βουλευτές και ο κύριος αντίπαλος, το Λαϊκό, 95. Ο Βενιζέλος επανέφερε την πρόταση για οικουμενική κυβέρνηση «για να καταπαύση ο πολιτικός ανταγωνισμός και να δημιουργηθή η ατμόσφαιρα εκείνη εντός της οποίας δύναται να ληφθή κάθε ριζικόν μέτρον, οιονδήποτε αντιδημοτικόν, το οποίον επιβάλλουν οι περιστάσεις, χωρίς να διαβληθή εκ κομματικού ανταγωνισμού».
Ο Τσαλδάρης απέρριψε την πρόταση χαρακτηρίζοντας την οικουμενική «εντελώς ανώμαλον διά το κοινοβουλευτικόν ημών πολίτευμα». Έπειτα από διαβουλεύσεις 15 ημερών και δύο συναντήσεις των πολιτικών αρχηγών με τον πρόεδρο Ζαΐμη συμφώνησαν όλοι να στηρίξουν κυβέρνηση υπό τον Π. Τσαλδάρη. Ο Βενιζέλος είχε και ιδιαίτερη συνάντηση με τον Τσαλδάρη, προς τον οποίο δήλωσε ότι οι Φιλελεύθεροι θα έδιναν ψήφο εμπιστοσύνης και θα ψήφιζαν την επιβολή νέων φόρων και περικοπή δαπανών!
Το συμφέρον της χώρας πάνω από το κομματικό. Και μάλιστα σε μια χρονική περίοδο που δεν είχε κλείσει το χάσμα του εθνικού διχασμού και το πολιτειακό.

Οι προτάσεις
Όπως και σήμερα, και την περίοδο Τρικούπη ακούγονταν προτάσεις για στάση πληρωμών. Έχει, νομίζω, ενδιαφέρον ένα μικρό απόσπασμα από τη σχετική συζήτηση στη Βουλή τον Ιανουάριο του 1893. Ο βουλευτής της αντιπολίτευσης στον Τρικούπη Αθανάσιος Ευταξίας αντιδρά έντονα όταν κάποιος βουλευτής προτείνει στάση πληρωμών:

«Εις την χρεοκοπίαν περιέπεσαν μέχρι τούδε έθνη άνευ εθνικών παραδόσεων, άνευ εθνικής αποστολής, άνευ μέλλοντος... Θέλετε να εξομοιωθή προς αυτάς η Ελλάς, η έχουσα τόσον ευκλεείς εθνικάς παραδόσεις; Ελπίζω, κύριοι, ότι, αν τολμήση τις πάλι να προβάλη ενταύθα με το απαίσιον τούτο πρόγραμμα, η Βουλή σύσσωμος θα εξεγερθή και θ' αποστομώση τον ασεβή, τον βέβηλον εκείνον, όστις θα εξέφραζε εκ νέου την τοιαύτην κατά της Πατρίδος ύβριν».

Κάποιος βουλευτής τον διακόπτει και τον κατηγορεί για «ελληνοκοπία». Ο Ευταξίας απαντά:

«Ελληνοκοπία του χειρίστου είδους είναι όταν έρχεται τις και θέλη να εξεγείρη και υποθάλψη τα ταπεινότατα και αγενέστατα των ενστίκτων του λαού, όταν λέγη προς αυτόν: Εδανείσθης τα χρήματα των άλλων, καταχράσθητι αυτά, γενού επιλήσμων των υποχρεώσεών σου προς τους δανειστάς, γενού επιλήσμων του καθήκοντός σου».
Και αντίλογος από την εφημερίδα «Παλιγγενεσία». Γράφει:
«Σεις οι μονοπωλιακοί πατριώται φωνάζετε κατά της χρεοκοπίας... Ουδέν ευκολότερον του να κάμνει κανείς τον μεγαλοπρεπή και τον υπερήφανον και να κραυγάζη άνευ δανείου και χρεοκοπίας... Αφήστε τας πατριωτικάς εξάρσεις και την ατίμωσιν της πατρίδος και την άτιμον χρεοκοπία και τους προδότας χρεοκόπους και άλλα κενολογήματα... Τοιούτοι προδόται ωφελούν την πατρίδα παρά η αερώδης φιλοπατρία».